Gölge oyunları, dünyanın pek çok yerinde var olan bir oyun kültürü olsa da Asya bölgesinde çok daha eski ve güçlü bir geçmişe sahip. Hatta bizim kültürümüze de Asya ülkelerinden geçtiğine dair görüşler mevcut. Asya bölgesinde de gölge oyununun en eski temsilcilerinden olan Çin kültüründen bahsetmeden edemeyiz. Öyle ki hem tarihiyle bizi çok uzaklara götürüyor hem de bugün sürdürülen birikim itibariyle bizleri büyülüyor. İşte bu yazıda, gölge oyunlarının Çin kültüründeki yerinden bahsedecek ve her biri birbirinden ilgi çekici olan beş gölge oyunu gösterisine göz atacağız.
Gölge oyunlarının Çin kültüründeki geçmişi bizi milattan öncelere yani yaklaşık 2200 yıl kadar geriye götürüyor. Zaten devlet olarak çok uzun bir geçmişe sahip olan Çin hanedanlığı, gölge oyununda da bizi oldukça köklü bir geçmişle karşılıyor. Bugüne gelene kadar Çin kültüründe sayısız türde ve formatta gölge oyununa rastlamamız mümkün. Pek çok araştırmacıya göre de bu zenginlik; gelişen ticaret ilişkileri ve keşiflerin artmasıyla birlikte 15. yüzyılda bütün dünyaya yayıldı ve gölge oyunu pek çok kültürde yerini buldu. Hatta bazı teorilere göre bizdeki Karagöz oyunu da -yani gölge oyunu konsepti- Çin kültüründen gelmiştir. Bu köklü sahne oyunun çıkış noktası ise epey ilginç anlatılara dayanıyor. Gelin, size Çin’in gölge oyunu ile tanışmasının bu ilginç hikayesini bir anlatayım.
Antik Çin zamanında, hanedanın o zamanki hükümdarı olan Wu; çok güzel ve özel bir kadın ile evlenir. Özeldir çünkü çok iyi bir hikaye anlatıcısıdır ve zaman içinde anlattığı hikayeler bütün Çin’e yayılır. Ancak bu evliliğin üzerinden çok geçmeden, hükümdarın eşi ölümcül bir hastalığa yakalanır ve hayatını kaybeder. Bunun üzerine İmparator Wu çok üzülür hatta bu derin üzüntü onu devlet işlerinden uzaklaşmaya kadar iter. İmparatorun bu haline devlet yöneticileri dahil bütün halkın canı sıkılmaktadır ve bir şekilde imparatorun eski neşesine kavuşması için çözüm bulmaya çalışırlar. Derken bir gün keşişlerden biri, çocukları ellerinde oyuncak bebekleriyle oynarken görür ve bu esnada oyuncakların gölgeleri duvara yansımaktadır. Bu sahne kendisine bir fikir verir ve imparatorun eşinin anlattığı hikayeleri de gölgelerde canlandırmak ister. Böylelikle imparatorun neşesi belki bir nebze de olsa yerine gelecektir diye düşünür.
Keşiş işe koyulur ve kil parçalarından, deriden ve çeşitli malzemelerden bir kukla yapar. Kuklayı da bir şekilde imparatorun eşine benzer bir görüntü kazanması için bir güzel boyar. Kuklayı bitirdikten sonra yanına bir mum bir de perde alarak, imparatorun büyük ölçüde vaktini geçirdiği bahçesine gider ve imparatora oracıkta bir gösteri hazırlar. Bir perdenin arkasında, kuklanın mum ışığında oluşan gölgesinin eşliğinde; imparatorun o çok sevdiği eşinin anlattığı hikayeleri anlatmaya başlar ve imparator büyülenir. Aslında karşısındaki perdenin de kuklanın da farkındadır. Ancak bu gölgelerle yapılan anlatım ona hem çok keyifli vakit geçirtir hem de eşini hatırlamasına sebep olur. Böylelikle gölge oyunu doğmuş olur.
Gölge oyununun, Çin tarihinde kayıtlara geçen origin hikayesi bu şekilde. Kayıtlara geçen şey yalnızca bir var oluş hikayesi de değil. Çin’de gölge oyunu denince, karşımıza oldukça çeşitli sahneleme türleri ve birbirinden eğlenceli performanslar çıkıyor. Gölge oyununun en önemli unsuru olan figürlerde yani diğer bir deyişle gölge kuklalarında kullanılan malzemeler, o kuklaların çeşitliliği ve cıvıl cıvıl renkleri gerçekten gözlere şenlik. Üstelik üzerinden iki bin yıl geçmesine rağmen bu kültür yok olmanın aksine, zenginleşerek bugün Çin genelinde popülerliğini korumaya ve özellikle de festivallerde oynatılmaya devam ediyor. Çin gibi dünyadan uzakta, kendi içinde yaşayan bir kültürün böylesi zahmetli bir oyun türünü yaşatmış olması insanı şaşırtıyor doğrusu.
Gelin bu köklü gölge oyunu geçmişinden çıkan ve bugün anlatılmaya devam eden beş ilginç gösteriye bir göz atalım.
- Fare ile Kedi
- Vazocu Liu Tai’nin Sırrı
- Akıllı Maymunlar
- Sonbahar Ay Festivali’nde Bir Çin Efsanesi
- Beş Çinli Kardeş
Kimine göre dünyanın en önemli gölge oyunu kültürlerinden birine sahip olan, kimine göre de gölge oyununun tüm dünyaya yayılmasına vesile olan Çin; bugün gölge oyununu yaşatmaya devam ediyor. Ülke çapındaki festivallerde, özel günlerde veya çocuklar için düzenlenen eğlencelerde halen gölge oyunları oynatılıyor. Üstelik sadece oynatılmakla da kalmayıp nesilden nesile aktarım olması ve bu kültürün unutulmaması amacıyla gölge oyunu üzerine eğitimler de veriliyor.
Bunları öğrenince, keşke bizde de önemsenen veya en azından unutulmaya yüz tutmaması için sahnelenmeye devam eden bir tür olsa diyor insan. Çünkü Karagöz denince bugün bizim aklımıza bir şeyler geliyor ama bundan on yirmi yıl sonra hafızalarda aynı yeri tutacak mı bilinmez. Sizce Karagöz de Çin gölge oyunları gibi hatırlanacak bir oyun olacak mı?
