Canavarı yılana yakın düşünmek atalarımızın mirası olsa gerek. Size gözlerinizi kapatın ve zihninizdeki o ilksel karanlıkta bir canavar hayal edin desem, yarınızdan fazlanızın bir yılanın soğuk gözlerinden ve kaygan kıvrımlarından esinleneceğine eminim. Geri kalanların çeyreği de büyük ihtimalle yılanın fantastik akrabası ejderhayı düşünecek. Eh daha da geriye kalanları merak etmedim diyemem. Ama neyse biz bu yazıda rotamızı yılana dönelim. Aslında daha önce Halit’in kaleminden harika bir yazıyla yılanlara çıkmıştı yolumuz. Bense bu sefer biraz daha Mezopotamya’daki mitlere gitmeye niyetlendim, hadi hayırlısı!
İlkel insan için su kıyılarını, ağaç köklerini ve yeraltını kendine yuva yapan; nereden sürünüp geldiği belli olmayan evrimin tekinsiz yaratığıydı o.
Hiç durmadan devinerek; çoğu anlatıda dünyanın sınırlarını çizmiş, evreni devşirmiş ve hatta yeri gelmiş yine sonunun simgesi olmuştur. İnsanlık o kadar çok şey fısıldamıştır ki kulağına bu büyülü yaratığın, bir noktada duyduklarını sindiremeyerek deri değiştirmiş ancak yine de kaçamamıştır sembolleştirme çabamızdan.
Gılgamış ve Gençlik Otu
Örneğin pek çok şeyin olduğu gibi mitlerin de ilk kez düzene oturduğu Sümerlerde doğup Babil’ de büyüyen kahraman Gılgamış ve yılanın hikayesini ele alalım. İlk kez tanrılar aracılığıyla insana, çabasının sınırlı olduğunu bildiren varlık olarak burada karşımıza çıkar yılan.
Gılgamış; Herkül, Odysseus, Thor gibi kahramanların atası sayılmalı. Sümer kralı olan kahramanımız, kadim dostu Enkidu ile maceradan maceraya atılıp çeşitli canavarları öldürdükten sonra bir şekilde arkadaşını da ölüme kaptırır.
Arkasından diller dökse de onun geri gelmeyeceğini anlayınca, bu sefer kendi ömür çizgisinin derdine düşer. Ölümü yenmek için bir çare ararken Utnapiştim yani Nuh tufanı kadar eski bir mitin kahramanına uğrar yolu. Utnapiştim ona suların dibinde duran gençlik otundan bahseder. Ölümün önüne gerilebilmek için simyacıların aradığı, biricik felsefe taşı düşüdür besbelli ki bu ot.
Gılgamış binbir güçlükle otu elde eder etmesine ama konuşma sevdasıyla icraate bir türlü geçemeyen kötü adamlar gibi, hemen atıvermez ağzına. Bir dere kenarında dinlenirken çıkıp gelen yılansa, onun gafletinden yararlanıp otu yutarak, sürekli genç kalma yetisini öylece alıverir insanlığın elinden. Yani yaş geçtikçe beliniz her ağrıdığında sitemlerinizi kime yönelteceğinizi biliyorsunuz artık. Şu durumda Gılgamış’ ı aklayacak tek şey, başta da dediğim gibi emrin yılana göklerden gelme ihtimali.
Enuma Eliş: Babil’in Yılanları
Çünkü öyle ya entrika, yedi kıtada tanrı ve tanrıçaların göbek adı. Asırlık panteonların aile dramları, kaotik taht mücadelelerinden kat be kat sürükleyici. Mesela en meşhurlardan Babil yaratılış destanı Enuma Eliş, sular vardı der dünyadan önce. Sessiz enginlikte yeraltının tatlı sularını temsil eden tanrı Abzu ile yeryüzünün tuzlu sularının kaynağı olan yılan tanrıça Tiamat keyiflerince akmaktadır. İlk doğan çocukları yılan Lakmu ile Lakamu, gök ve yer tanrılarını yaratır. Yılan ve doğum açıkça özdeştir daha mitin en başından.
Üçüncü kuşak tanrılar Anu, Enlil ve Ea’ ya varana kadar sorun yoktur Tiamat ve Abzu’ da. Ancak o noktada, Abzu’ nun gençlerin gürültüsünden kafası şişer ve onları yok etmeye karar verir! Ne eksik ne fazla, destan bu şekilde arkadaşlar. Tamam Kronos’ u eleştirdik, kendi çocuklarını yemek ayıptı bir yerde. Ya da Zeus, Athena doğmasın diye Metis’ i yuttuğunda fazlaca toksik ebeveynlik diye yorumladık. Ama hiçbirisi Abzu’ nun huysuz ihtiyarlığını geçemez. Yaşlı tanrının kıyameti başlatmak için tek motivasyonu, gürültüyü kafasının kaldırmamasıdır.
Kuyruğunu yiyip duran yılan gibi aynı çatı altında barınamazlar eski ve yeni tanrılar. Sonunda Ea Abzu’ yu uyutur ve uykusunda da öldürür. Üstelik tüm tanrılardan daha üstün Marduk’ a baba olur ve onu da Tiamat’ ın karşısına çıkarır. Gerilim türündeki bu aile filmimize kaç puan verirsiniz?
Marduk Tiamat’ı öldürür. Onu yellerle doldurur ve karnı şişince deler. Tam verimlilik ilkesiyle bir yarısıyla gökleri diğer yarısıyla da yeryüzünü sabitler. Fırat ve Dicle arasında yer alan topraklar kadar bereketli ama çöller kadar da vahşi bir anlatı bu. Neticede yılan hem varlığı hem de yokluğuyla dünyayı yaratmış, hatta Vikinglerin Jörmungandr’ ı gibi onu çevrelemiştir.
Leviathan
Tiamat ve Viking yılanı Jörmungandr’ un Eski Ahit’ de tanımlanan Leviathan yaratığını andırdığı da kesinlikle benim değil, bilim insanlarının bir çıkarımı. Yalnızca Tanrı’ nın öldürebileceği, denizlerde yaşayan, ağzından ateş burnundan duman saçan, gövdesi sağlam derili ve buyruk tanımaz canavar figürünü yenmek yine Tanrı’ nın gücünün kanıtlanmasına yarayacaktır. Tam olarak tasviri net olmasa da ejderhaya benzediği görüşlerine katılmadan edemiyorum. Nefis bir kurgusal yaratık olan ejderhanın ise çeşitli bağlantılarla yılandan esinlendiği ve günümüze kadar güç timsali olarak başımızın üstünde yerini aldığı bir gerçek.
Şeytan Yılan
Eski Ahit demişken, yılanın açık bir kötülük sembolü olarak şeytanın sureti olduğu kısma değinmezsek tüm bu yazı boşa gidebilir. Hepinizin bildiği gibi yılan günümüzde tüyleri ürperten ününü; çatal dili, tıslaması ve zehrine olduğu kadar bu günahkar yazgısına da borçlu neticede. Semavi dinlere göre o, kadının ve adamın gözünü açan meyveyi kadına gösterip, yemeleri konusunda şeytanın ısrarlarına aracılık etmiştir. Bundan sebep yerde sürünmeye mahkum olmuş, biz insanları da cennetten dünyanın ortasına sürdürmüştür. İlk günahtaki suç ortağımızdır aslında. Tüm bunlara bakınca hiç de az değilmiş, ettiklerini çeksin diyesi geliyor insanın. Ama elbette ikiliklerden bahsetmişken de yılanın iyi doğasına bakmadan geçemeyiz.
İyileştiren Yılan
Hayat ağacının efendisi olarak tanımlanan bir Sümer tanrısı Ningişzida’ nın buyruğunda, ehlileşmiştir yılan. Zamanın hükümdarı Gudea, boynuzlu yılanı kendine sembol edinmiş bu tanrıyı, koruyucusu olarak sahiplenmiştir hatta. Bu sebepledir ki Lagaş kazılarında, bir sopanın etrafında erkek ve dişi iki yılanın kabartmasının bulunduğu bir vazoya ulaşılır.
Sembol başka bir yerlerden zihninizi tatlı tatlı ısırmış olabilir. Yunan mitolojisinin ayağı çabuk tanrısı Hermes’ in Caduceus’ u ve sağlık tanrısı Asklepios’un bugün tıbbın sembolü olan asası desem yardımcı olur belki. Bu basit semboller, yılanın ikili doğasına dair en doğrudan bilgileri verir. Ve ikisi de temelini müzik, şiir, kehanet ve şifanın tanrısı Apollon’ dan alır.
Caduceus; iki güçlü yılanın bir sopanın etrafında dengede durduğu anı betimler. Kavga eden yılanların, Apollon’ un Hermes’ e verdiği ticaret ve uzlaşmanın tılsımını barındıran asasının etrafına sarılmalarıyla doğmuştur figür. Daha ne kadar akıllıca olabilir ki bir sembol? Gücün ancak ötekiyle dengede olduğunu ve dengenin de hassaslığını, bir değneğin ucunda görselleştirenlere selam olsun.
Öte yandan Asklepios bizzat Apollon’ un oğludur. O, Perseus’ tan aldığı Medusa’ nın kanını işleyerek ölümsüzlüğü bulmuştur. Prometheus ile birlikte kahramanların en hayırlılarındadır yani. Ve evet, yine yılanla kesişen bir kaynaktan alınır ölümsüzlük. Asklepios’tan geriye şifa merkezleri olarak bilinen Asklepionlar ve bir asanın etrafına sarılı tek bir yılan figüründen ibaret sembolü kalır. Ha bir de elindeki merhem dolu kaseye zehrini akıtan yılanıyla betimlenen, kızı Hygenia vardır. Onun da eczacılık sembolünü yarattığı kabul edilir. Gördüğünüz gibi yılan ölüm yaratığı değil, panzehirdir artık.
Yılan neredeyse uzuvsuz bir hayvan olarak o kadar çok kültürün doğuşuna ortak edilmiş ki üzerimizdeki arkaik hatırı çok fazla. Savaşılacak ve ün kazanılacak canavarların başında gelmesinin yanında, hayallerimiz ve korkularımız ona hem ulvi bir mertebeye yerleşme hem kıyamet tellalcılığı yapma kaderini biçmiş. Ölüm, doğum gibi kilit noktalarımıza da sonsuzluk ve kendimizi aşma isteğimizle bağlamışız kuyruğunu. Çaresiz yılan, dönsün dursun destanların etrafında da arayışımız tüm hızıyla devam edebilsin.
